صدجایی که در ایران باید دید: بازار تبریز

راههای دسترسی: قسمت اعظم مساحت بازار در جنوب میدان چایی در حد فاصلی خیابانهای دارایی، شهدا، فردوسی، شهید مطهری) راسته کوچه( چایکنار و جمهوری اسلامی قرار گرفته است. احداث خیابانهای دارایی، خاقانی، ارتش شمالی، فردوسی، شهدا و جمهوری اسلامی، قسمتی از بازار را دچار تخریب نموده و بخشی از بازار را از کل مجموعه جنوبی جدا کرده است.
بازار تبریز بزرگترین و مهمترین بازار سرپوشیده در سطح جهان بهشمار میرود که در شهر تبریز در ایران واقع شده است. این بازار با مساحتی حدود یک کیلومتر مربع، بزرگترین بازار سرپوشیده جهان است. بازار تبریز در مردادماه سال ۱۳۸۹خورشیدی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. این بازار از بازارچه ها دالان ها، تیمچه ها سراها و کاروانسراهای متعددی تشکیل یافته است. پیشتر به جهت قرارگرفتن شهر تبریز بر سر چهارراه جاده ابریشم و گذر روزانه هزاران کاروان از کشورهای مختلف آسیایی، آفریقایی و اروپایی از آن، این شهر و بازار آن از رونق بسیار خوبی برخوردار بوده است. این بازار حدود ۳سده پیش و پس از وقوع زمینلرزه تاریخی تبریز در سال ۱۱۹۳قمری توسط نجفقلی خان دنبلی حاکم وقت تبریز بازسازی شده است. بازار تبریز در سال ۱۳۵۴خورشیدی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. تاریخ بنای این مجموعه مشخص نیست؛ ولی بسیاری از جهانگردانی که از سده چهارم هجری تا دوره قاجاریان از این بازار بازدید کرده اند، درباره آن اطلاعاتی ارائه دادهاند. بسیاری از گردشگران و جهانگردان نظیر ابن بطوطه، مارکو پولو، جاکسن، اولیای چلبی، یاقوت حموی، گاسپار دروویل، الکسیس سوکتیکف، ژان شاردن، اوژن فلاندن، جان کارترایت، جملی کاردی، کلاویخو، رابرت گرنت واتسن، حمداالله مستوفی و مقدسی از رونق و شکوه بازار تبریز تمجید کرده اند این بازار با داشتن حدود ۵،۵۰۰ باب حجره، مغازه و فروشگاه، ۴۰گونه شغل، ۳۵باب سرا، ۲۵باب تیمچه، ۳۰باب مسجد، ۲۰باب راسته و راسته بازار، ۱۱باب دالان، ۵باب حمام و ۱۲ باب مدرسه، به عنوان اصلیترین مرکز داد و ستد مردم تبریز و ایران شناخته میشود. در سال ۲۰۱۰نیز این مجموعه با شماره ثبت ۱۳۴۶به عنوان یکی از میراث جهانی ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. و اما با آتش سوزی گسترده در تاریخ ۹۸/۲/۱۹بخشی از این بازار فروریخت و بیش از ۱۰۰ها مغازه در شعله های ویران کننده سوخت.این حادثه ۲۹مجروح برجای گذاشت و تا به حال این حادثه غیر عمد بوده است این حادثه پس از ده سال دوباره تکرار شد. اغلب تیمچه ها و سرایها بازار دارای سه طبقه میباشند که طبقه زیرین مخصوص انبار کالا، طبقه دوم تجارتخانه و محل کار و طبقه سوم جهت استراحت و آسایش طراحی شده است. راسته های اصلی توسط راسته های فرعی به هم متصل شده اند و در فضاهای بین آنها تیمچه ها و سراها بنا شده است. تقاطع راسته ها در سه راهی ها و چهار راهی ها را طاقهای آجری گنبدی پوشانده است که بزرگترین گنبد بازار، گنبد تیمچه امیر و زیباترین نوع معماری آن تیمچه مظفریه است. بازار و تیمچه و کاروانسرای بزرگ امیر که مهمترین و ارزشمندترین بخش بازار تبریز محسوب میشود و در حال حاضر مراکز عمده تجارت و صادرات فرش و صنایع دستی و مرکز بورس طلا و جواهرات و منسوجات است، توسط میرزامحمدخان امیرنظام زنگنه در سال ۱۲۵۵قمری احداث شده است .تیمچه مظفریه که معروفترین بخش بازار تبریز محسوب میشود در زمان ولیعهدی مظفرالدین میرزای قاجار به سال ۱۳۰۵قمری ساخته شده و بانی آن حاج شیخ محمدجعفر قزوینی از بازرگانان مشهور و بزرگ شهر تبریز است و اکنون این تیمچه یکی از مراکز عمده تجارت و صدور فرش آذربایجان و ایران به سراسر دنیا است و شهرت جهانی دارد. اکثر بازارهای تبریز به جهت تولید یا عرضه و فروش کالا یا کالاهای مخصوصی شهرت یافتهاند که میتوان از بازار شیشه گرخانه مخصوص تولید و فروش اقسام شیشه و بلور، بازار کفاشان مرکز تولید کفشهای دست دوخت، بازار مسگران، حلاجان، کلاهدوزان، آئینهسازان، سراجان، زرگران، عطاران، عباچی، بازار مخصوص تولید عبا، بازار شعربافان مخصوص تجارت و داد و ستد ابریشم، قندفروش بازار مخصوصی واردات قند از روسیه قدیم، بادامچیلار ویژه خرید و فروش و صادرات خشکبار و بادام، کشمش چیلر ویژه صادرات کشمش و سبزه به خارج از ایران، اطلسچی بازار ویژه داد و ستد اقسام گونی و تلیسی، کاغذچی بازار و…

در حال حاضر، بسیاری از این صنوف و مشاغل از بین رفته و تنها نام آنها بر روی بازارچه ها و راسته های بازار تبریز مانده است. تعدادی از این مشاغل در طی زمان و به علت رونق کالاهای مدرن و جدید از میان رفته یا تغییر ماهیت داده اند و عمده فروشی و بنکداری قدیم جایگاه خود را به خرده فروشی داده است. مسگری، رویگری )قالایچی(، حلاجی، ریختهگری، سراجی، زین اسب، نعلبندی، پالاندوزی، کلاهدوزی، سمساری که به کلی در مجموعه بازار شهر منقرض شدهاند و فقط نام آنها باقیمانده است. باراندازهای اطراف بازار در دهه های اخیر تبدیل به پاساژها و مجتمع های تجاری شده و باراندازها کاربری قدیمی خود را از دست داده اند. پروژه نوسازی بازار تبریز به عنوان یکی از پنج طرح برگزیده هیئت داوران جایزه معماری آقاخان در سال ۲۰۱۳شد. جایزه به« سازمان میراث فرهنگی ایران، دفتر آذربایجان شرقی« به عنوان مجری این طرح تعلق گرفت .در بازار تبریز حدود ۱۲باب مدرسه علوم دینی و اسلامی چون مدرسه طالبیه، صادقیه، جعفریه، اکبریه، حاج صفرعلی و … وجود دارد و حدود ۳۰باب مسجد تاریخی که با گنبدهای ضربی، مقرنس و ستونهای سنگی مزین شدهاند که میتوان از مسجد جامع )جمعه مسجد(، مسجد حجتالاسلام، مسجد خاله اوغلی، مسجد دینوری، مسجد مفیدآقا، مسجد قیزللی )میرزا یوسف آقا(، مسجد مقبره، مسجد مجتهد، مسجد هفتاد ستون، مسجد آیت االله شهیدی، مسجد مولانا، مسجد دباغ خانه، مسجد حاج صفرعلی، مسجد بادکوبه ای، مسجد اشراقی، مسجد صادقیه و… تعدادی گرمابه قدیمی و تاریخی نیز در بازار تبریز وجود دارد.در تمام طول سال امکان بازدید وجود دارد.

منبع: صدجایی که در ایران باید دید. تالیف و گردآوری: کورش مقصودی